گزارش میدانی | فرهنگ خیرخواهی از اصالت تا تزلزل

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، وجود فرهنگ‌های مناسب در هر جامعه‌ای رشد و تعالی مردم آن جامعه به دنبال دارد، از این رو کشورها و جوامع مختلف به طور فزاینده‌ای روی فرهنگ‌سازی کشور خود کار می‌کنند تا بتوانند مانع انحطاط فکری مردم و جامعه خود شوند.

برنامه ریزی غرب بر اساس آزمون و خطا

کشورهای غربی و به اصطلاح پیشرفته جهان امروز نیز از این قاعده مستثنی نیستند و علاوه بر برنامه‌ریزی در حوزه تکنولوژی، صنعت و اقتصاد، در حوزه فرهنگ نیز افزون بر طراحی برنامه‌ای منسجم برای آینده جامعه خود، برای دیگر کشورها نیز برنامه‌های خاصی با غرض‌های متفاوتی در دستور کار خود قرار می‌دهند.

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که بسیاری از مسیرهای پیموده شده در کشورهای غربی بر اساس آزمون و خطا صورت گرفته و اطمینان از اثربخش و مطلوب بودن آن وجود ندارد و این درحالی است که دین اسلام از 1400 سال پیش متد فرهنگ سازی پیشرفته برای رشد و تعالی جامعه و تبدیل آن به مدینه فاضله را در دسترس مردم قرار داده است.

به همین دلیل است که در بسیاری از آکادمی‌ها جوامع غربی، تحقیقات خود را بر متون اسلامی آغاز کرده‌ و نتایج آن را در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی خود ترتیب‌اثر می‌دهند و حال این‌که کشورهای اسلامی به ویژه ایران اسلامی با در اختیار داشتن سرچشمه‌های زلال و دقیق معرفتی همچون قرآن و روایات اهل‌بیت طاهرین(ع) برنامه‌ریزی محکمی برای فرهنگ سازی و اخلاق مداری مشاهده نمی‌شود.

مهجور ماندن فرهنگ در ایران

در ایران نیز با وجود انقلاب اسلامی و فراهم شدن بستری مناسب برای نهادینه کردن فرهنگ‌های اسلامی در کشور، متأسفانه از سوی دولت‌های مختلفی که تاکنون بر سر کار آمده‌اند، اثر قابل مشاهده‌ای در حوزه فرهنگ به چشم نمی‌خورد که سبب مهجور ماندن فرهنگ به عنوان اصلی‌ترین عامل رشد هر جامعه‌ای و پرداختن به مسائل حاشیه‌ای شده است.

یکی از فرهنگ‌هایی که سبب رشد و تعالی تک تک مردم می‌شود و بسیار مورد توجه قرآن و روایات قرار گرفته است، فرهنگ خیرخواهی و خیراندیشی است.

هر اندازه خیرخواهی در جامعه گسترش یابد، به تبع آن نیز آثار اجتماعی همچون کم شدن فاصله‌های طبقاتی و ریشه‌کن شدن فقر و بیکاری از جامعه افزایش پیدا می‌کند، چراکه این فرهنگ موجب دستگیری فکری و جسمی مردم در مواقع حساس از یکدیگر شده و به موجب آن جامعه از انحطاط فکری، ایمانی و مادی باز می‌ماند و روز به روز قدم‌های بیشتری به سمت متعالی شدن برمی‌دارد.

به همین جهت، خبرنگار خبرگزاری رسا، مصمم شد با تعدادی از طلاب و فضلای روحانی حوزه علمیه به گفت‌و گوی صمیمی بپردازد و در گپ و گفتی صمیمی دلایل کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی در جامعه اسلامی و راهکار نهادینه کردن این فرهنگ را بررسی کند.

به همراه یکی دیگر از خبرنگاران رسا، راهی مدرسه فیضیه می‌شویم تا در محل علم و دانش با روحانیون و فضلای حوزه علمیه هم‌سخن شویم.

بعد از ورود به مدرسه فیضیه و نگاهی اجمالی به صحن آن، یکی از طلبه‌ها که گوشه حیات نشسته و مشغول مطالعه است، توجهمان را جلب می‌کند، به سمت وی رفته و موضوع مصاحبه را با او در میان می‌گذاریم، اندکی تأمل می‌کند و بعد از مروری گذرا بر درون مایه اندیشه‌ای خود، به بیان نظرات خویش می‌پردازد.

نقش نهادهای فرهنگ ساز

این طلبه فاضل سید مصطفی جابری نام دارد که مشغول تحصیل در دروس خارج حوزه علمیه قم است، وی دلیل کمرنگ شدن فرهنگ در جامعه اسلامی را این‌گونه توصیف می‌کند: شاید از ابتدا چنین فرهنگی به صورت گسترده و ریشه دار، بین مردم رایج نبوده است و دلیل آن هم از یک سو به وزارت آموزش و پرورش برمی‌گردد که متصدی فرهنگ سازی در کشور است و از سوی دیگر حوزه علمیه که متولی فرهنگ‌سازی اسلامی در جامعه می‌باشد، نیز در این موضوع خوب و قوی کار نکرده است.

به نظر این مسأله همانند ایمان است که همه خود را مؤمن می‌دانند، اما هنگام بروز آزمایش، مشخص می‌شود چه کسی مؤمن است، در اینجا هم برخی ادعای خیرخواهی برای دیگر افراد را دارند، اما در زمان آن به گونه دیگری رفتار می‌کنند.

با این طلبه جوان درباره راهکار نهادینه کردن فرهنگ خیرخواهی در جامعه سخن می‌گوییم که پاسخ می‌دهد: در حوزه آموزش و پرورش نیاز به تغییر برخی از دروس در مدارس ابتدایی و راهنمایی حس می‌شود که قابلیت کاربردی سازی داشته باشد، چراکه دروس حال و حاضر کشور چنین قابلیتی ندارند و دانش‌آموزان صرفا برای نمره درس می‌خوانند.

در حوزه‌های علمیه نیز سیستم آموزشی به صورتی است که طلاب فرصت زیادی برای تبلیغ در ایام عادی پیدا نمی‌کنند، هرچند در ایام رمضان و محرم به تبلیغ می‌پردازند و آثار آن انکار نشدنی است، اما این رویه در ایام عادی سال نیز باید گسترش پیدا کند.

عدم نگرش صحیح نسبت به آثار خیرخواهی

در ادامه با یکی دیگر از طلابی که در گوشه‌ای از حیات فیضیه خلوت کرده و به موضوعی خاص فکر می‌کند، هم صحبت می‌شویم، وی که محمد محمدی نام دارد و طلبه سطح سوم حوزه علمیه است، در پاسخ به سؤال نخست مبنی بر دلایل کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی در جامعه می‌گوید: یکی از عواملی که می‌تواند سبب افزایش فرهنگ خیرخواهی در جامعه شود، معرفی صحیح این گونه مسائل درجایگاه خود توسط مسئولان و سران کشوری، دولت و به خصوص وزارت آموزش و پرورش به مردم است تا جامعه متوجه آثار این فرهنگ شود.

این امر می‌تواند سبب افزایش روحیه خیرطلبی در جامعه شود و درون مایه و بن مایه معنوی مردم را قوی کند، از این‌رو مسئولان باید با اتحاد و دست در دست هم امور آموزشی نونهالان و نوجوانان را به طور کامل و به خصوص در بحث خیرخواهی تقویت کنند تا مسببات رشد جامعه فراهم شود.

بعد از مصاحبه با آقای محمدی به جستجوی سوژه‌های خود برای مصاحبه ادامه می‌دهیم، در مسیر حرکت به روحانی خوش‌سیمایی برمی‌خوریم که قصد خارج شدن از فیضیه را دارد، به او پیشنهاد مصاحبه می‌دهیم و او نیز با گشاده رویی پیشنهاد ما را می‌پذیرد.

نگاه صحیح به مسائل دنیوی و اخروی 

حجت الاسلام تقی ستایش طلبه درس خارج حوزه علمیه قم برای پاسخ به سؤال نخست ما دو علت اصلی را مطرح کرده و می‌گوید: علت نخست بحث مادی و دنیوی و علت دوم بحث اخروی است؛ در بحث دنیایی باید به مسائلی از قبیل اقتصاد مردمی نگاه شود که جامعه توانایی اداره زندگی خود و انفاق به دیگران را داشته باشند.

هرچند گاهی اوقات این دلیل اهمیت چندانی ندارد، زیرا برخی افراد با وجود اوضاع مالی ضعیف، از انفاق و بخشش به دیگران دست نمی‌کشند، بلکه دین‌داری مردم است که در این زمینه نقش اساسی ایفا می‌کند.

این محصل درس خارج راهکار فرهنگ سازی در این زمینه را این‌گونه بیان می‌کند: در بحث اخروری و دین‌داری وظیفه روحانیت است که به این مسأله ورود کنند، اما در بحث دنیوی بر عهده مسئولان کشور است که با سامان بخشیدن به اوضاع مملکت و با برنامه‌ریزی دقیق در فرهنگ سازی این امر کمک کنند.

صحبت‌های آقای ستایش که تمام می‌شود، اندکی کنار حوض فیضیه نشسته و نفسی تازه می‌کنیم، از گرمای هوا نیز کاسته شده و باد ملایمی شروع به وزیدن می‌کند، بعد از نوشیدن کمی آب روند مصاحبه خود را ادامه می‌دهیم.

در مسیر خود روحانی میانسالی را ملاقات می‌کنیم که مشغول صحبت با شخصی مشابه خودش است، بعد از فراغت از صحبت و جدا شدن از هم صحبتی خود، قدم‌های او به سمت درب خروجی فیضیه تغییر جهت می‌دهد.

از این فرصت استفاده کرده و در حال حرکت موضوع مصاحبه را با وی در میان می‌گذاریم، به دلیل عجله ابتدا نمی‌پذیرد، اما با گفتن دغدغه خود برای مصاحبه، مجاب به گفت‌و گویی کوتاه می‌شود.

حب‌الدنیا رأس کل خطیئه

حجت الاسلام کرباسی بعد از پرسش نخست، به روایت « حب‌الدنیا رأس کل خطیئه» استناد می‌کند و پاسخ می‌دهد: به نظر بنده یکی از مهمترین علل کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی در جامعه، افزایش محبت دنیا در مردم بوده و باید توجه داشت که محبت نسبت به دنیا ریشه همه خطاها و اشتباهات است، چراکه هرکسی به فکر مسائل مادی و شخصی خودش بوده و خودخواهی مانع خیرخواهی برای دیگران می‌شود.

در ادامه مثالی از قرآن ذکر می‌کند و با استناد به آیه «تَعاوَنوا عَلَى البِرِّ وَالتَّقوىٰ وَلا تَعاوَنوا عَلَى الإِثمِ وَالعُدوانِ» می‌گوید، مردم باید در کارهای نیک به یکدیگر یاری رسانند و خیر یکدیگر را بخواهند، اگر روح عبودیت و بندگی، میل نسبت به مسائل و جنبه‌های معنوی در مردم تقویت شود، فرهنگ خیرخواهی به تدریج در مردم افزایش پیدا می‌کند و مسائل معنوی هم در پرتو ارتباط با قرآن و عترت پیامبر(ص) حاصل می‌شود.

اگر مردم مأنوس با قرآن باشند به گونه‌ای که قرآن با گوشت و پوست او آمیخته شود، فرهنگ‌های دینی نیز در مردم پیدا می‌شود.

از حجت الاسلام کرباسی تشکر کرده و جدا می‌شویم، در حالی که با وی از درب فیضیه خارج شده بودیم، دوباره وارد مدرسه می‌شویم، بعد از کمی جستجو با طلبه‌ای که دوست داشت گمنام بماند، به شرط عدم درج نام و عنوانی از او مشغول صحبت شدیم.

رابطه دو سویه مسائل مادی و معنوی

وی تحلیل متفاوتی دارد و دلیل کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی در جامعه را این‌گونه بیان می‌کند: به نظر بنده، وجود خیرخواهی در جامعه ارتباط مستقیمی با مسائل مادی و برنامه‌ریزی‌های کلان جامعه دارد، اگر حال اقتصاد جامعه مساعد نباشد، به تبع آن نیز حال معنوی مردم هم خوب نخواهد بود، چراکه به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) با وارد شدن فقر به خانه‌ای، ایمان از در دیگر خارج می‌شود و ایمان شامل تمام فرهنگ‌های معنوی می‌شود.

این طلبه خوش‌بیان کمی فکر کرده و ادامه می‌دهد: نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که برخی مردم در مواقع عادی چنین فرهنگی را از خود بروز نمی‌دهند، اما در زمان‌های حساس و بزنگاه‌های تاریخی حس خیرخواهی و خیراندیشی در آنها نمودار می‌شود، نمونه آن را می‌توان هنگام برخورد با مفاسد اجتماعی یا اتفاقات دلخراش جامعه مشاهده کرد.

اما به هر صورت برای افزایش این فرهنگ در سطح جامعه، باید بسترسازی مناسبی برای این موضوع صورت گیرد که یکی از راه‌های آن ترویج این فرهنگ است و متولیان آن نهاد‌هایی همچون صداو سیما، حوزه‌های علمیه، آموزش و پروش هستند که هرکدام وظایف مختص به خود را دارند.

کم کم زمان اذان نزدیک می‌شود و حیات فیضیه در حال خلوت شدن است که با روحانی جوان دیگری هم صحبت می‌شویم، این طلبه فاضل که صادق محقق حضرتی نام دارد، در حالی که وضوی خویش را گرفته، به سوی نمازخانه در حرکت است.

غفلت از معاد و خودخواهی مانع خیرخواهی

حجت الاسلام حضرتی دلایل کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی را این‌گونه توصیف می‌کند: به نظر یکی از مهمترین دلایلی که سبب کمرنگ شدن فرهنگ خیرخواهی در جامعه شده، غفلت از مسأله معاد است، یعنی در عمل معتقد به وجود آخرت و معاد نیستیم، یعنی ممکن است کسی در ذهن قائل به وجود امر باشد، اما در عمل ضد آن عمل کند و سود و منفعت دنیوی خود را لحاظ کند.

کسی که بخواهد برای خود خیرخواهی کند، اگر آخرت را قبول داشته باشد، بایستی برای دیگران نیز خیرخواه باشد، تا این مسأله به ظهور و بروز برسد.

این روحانی خوش اندیشه نفسی تازه کرده و ادامه می‌دهد: بحث بعدی رذایل اخلاقی است که به واسطه رسانه‌ها و مسئولان در حال گسترش در جامعه است، بحث اشرافیگری که هرقدر بیشتر داشته باشیم به نفع ماست و تفاخر بیشتر سبب سود بیشتر است.

حب دنیا، خودخواهی‌ها و دیگر رذایل موجود مانع خیرخواهی جامعه برای یکدیگر می‌شود، یعنی به دنبال مال باشم به خاطر ذات مال نه به خاطر خیر رساندن به دیگران و به دست آوردن آخرت، از این رو زمانی که این رذایل اخلاقی گسترش پیدا می‌کند، خود به خود خودخواهی‌های ما بیشتر می‌شود و در مقابل نصیحت و خیرخواهی برای دیگران کم‌رنگ تر می‌شود.

این روحانی خوش‌فکر، معاد و اصلاح الگو‌های انسانی را از مقدمات نهادینه کردن فرهنگ خیرخواهی توصیف و بیان می‌کند: لازمه نهادینه کردن فرهنگ خیرخواهی در جامعه، نهادینه کردن معاد در مرحله اول و حذف رذایل اخلاقی از دل جامعه در مرحله بعدی  است که این امر هم با اصلاح کسانی صورت می‌گیرد که الگوهای جامعه هستند، چراکه این الگوهای جامعه هستند که باید دست از تفاخر، خودخواهی و دنیاطلبی بردارند.

علاوه بر این کمرنگ بودن مسأله نوع دوستی در جامعه ما از دیگر علل این موضوع است، گاهی بحث ایمانی و اعتقادی است و گاهی در یک جامعه لاییک زندگی می‌کنید، اما نوع دوستی در جامعه موج می‌زند و افراد حاضر به تحقیر و بی احترامی نسبت به دیگران نیست، حتی این امر نیز در جامعه ما رنگ باخته است، وقتی از هر دو طرف کم رنگ شویم و به خودخواهی برسیم، ضرر آن متوجه خود مردم خواهد شد، بنابراین بصیرت افزایی در جهت آثار و آسیب‌های رذایل اخلاقی بهترین روش برای زدودن آن است

کاهش امنیت فرهنگی،‌ سبب کاهش امنیت اجتماعی

وقتی به فقیر کمک نکنید، ممکن است در اثر فشار حاصل از فقر دست به دزدی زده و علاوه بر کاهش امنیت اجتماعی، آسیب‌های مالی نیز متوجه افراد جامعه شود، بنابراین خیرخواهی دنیوی برای دیگران هرچند به صورت حداقلی، لازمه خیرخواهی دنیوی برای خود می‌باشد.

همزمان با پایان این گزارش، فضای مدرسه فیضیه از صدای گوش‌نواز مؤذن آکنده و حسن ختامی برای مصاحبه‌های امروز ما می‌شود./۸۷۶/ز۵۰۱/س

گزارشگران: مهدی شاهی و حسین ثالث مؤید